TÉ™xminÉ™n 25 il öncÉ™ müstÉ™qilliyini bÉ™rpa edÉ™n AzÉ™rbaycan hÉ™lÉ™ 1980-ci illÉ™rin sonlarından etibarÉ™n qonşu ErmÉ™nistanın É™razi iddialarının hÉ™dÉ™fi olmuşdur. Bu É™razi iddiaları AzÉ™rbaycanın hÉ™m É™razi bütövlüyünÉ™, hÉ™m suverenliyinÉ™, hÉ™m dÉ™ ümumi olaraq müstÉ™qilliyinÉ™ qarşı idi
~~Qarabağ problemi vÉ™ AzÉ™rbaycan üçün sosial-iqtisadi nÉ™ticÉ™lÉ™ri Araz Aslanlı, Æbilxan İsayev
Giriş
TÉ™xminÉ™n 25 il öncÉ™ müstÉ™qilliyini bÉ™rpa edÉ™n AzÉ™rbaycan hÉ™lÉ™ 1980-ci illÉ™rin sonlarından etibarÉ™n qonşu ErmÉ™nistanın É™razi iddialarının hÉ™dÉ™fi olmuşdur. Bu É™razi iddiaları AzÉ™rbaycanın hÉ™m É™razi bütövlüyünÉ™, hÉ™m suverenliyinÉ™, hÉ™m dÉ™ ümumi olaraq müstÉ™qilliyinÉ™ qarşı idi. AzÉ™rbaycanın yaxın tarixini araşdıran alimlÉ™rin vÉ™ araşdırmaçıların É™n çox vurğuladıqları mÉ™qamlardan biri dÉ™ budur ki, AzÉ™rbaycanın müstÉ™qillik mübarizÉ™si ilÉ™ É™razi bütövlüyünü qorumaq tÉ™şÉ™bbüslÉ™ri bir-birinÉ™ paralel olaraq getmişdir. ÆslindÉ™ CÉ™nubi Qafqazdakı digÉ™r dövlÉ™t olan Gürcüstan üçün dÉ™ tÉ™xminÉ™n oxşar prosesdÉ™n danışmaq mümkündür. Qarabağ probleminin digÉ™r tÉ™rÉ™fi olan ErmÉ™nistan da bir yandan müstÉ™qillik mübarizÉ™sini aparmağa, digÉ™r yandan Qarabağ problemini öz xeyrinÉ™ hÉ™ll etmÉ™yÉ™ (É™razilÉ™rini genişlÉ™ndirmÉ™yÉ™) çalışmışdır.
Qarabağ problemi AzÉ™rbaycan vÉ™ geniş mÉ™nada bütün bölgÉ™ üçün müxtÉ™lif tÉ™hlükÉ™sizlik problemlÉ™ri yaradır, regional, hÉ™tta qlobal sülhü vÉ™ tÉ™hlükÉ™sizliyi tÉ™hdid edir. Qarabağ problemi eyni zamanda AzÉ™rbaycanın müstÉ™qilliyi vÉ™ inkişafı baxımından da risklÉ™rÉ™, problemlÉ™rÉ™, maneÉ™lÉ™rÉ™ sÉ™bÉ™b olmaqdadır. Problemin tÉ™rÉ™fi kimi ErmÉ™nistan vÉ™ ümumilikdÉ™ CÉ™nubi Qafqaz regionu da Qarabağ probleminin hÉ™ll olunmamasının mÉ™nfi tÉ™sirlÉ™rini daim hiss edir.
Qarabağ probleminin yaratdığı sosial-iqtisadi vÉ™ digÉ™r nÉ™ticÉ™lÉ™r
Qarabağ probleminin yaratdığı nÉ™ticÉ™lÉ™r arasında xüsusilÉ™, hÉ™r iki ölkÉ™ üçün insan itkilÉ™rini, hÉ™r iki tÉ™rÉ™fdÉ™n yaralananları, müharibÉ™nin hÉ™r iki ölkÉ™yÉ™ vÉ™ ümumi olaraq bölgÉ™yÉ™ verdiyi zÉ™rÉ™ri vurğulamaq mümkündür. ErmÉ™nistanın AzÉ™rbaycana qarşı hücumlarının vÉ™ AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rini işğal etmÉ™sinin nÉ™ticÉ™lÉ™ri ilÉ™ bağlı tam dÉ™qiq mÉ™lumatların ortaya qoyulması çÉ™tindir. Çünkü işğal hal-hazırda da davam edir vÉ™ ErmÉ™nistan işğalı altındakı vÉ™ziyyÉ™tin qiymÉ™tlÉ™ndirilmÉ™si üçün BMT vÉ™ ATÆT-in nümayÉ™ndÉ™lÉ™ri dÉ™ daxil olmaqla beynÉ™lxalq tÉ™şkilatlara imkan yaradılmır.
SadÉ™cÉ™ Şuşanın ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n 1992-ci ildÉ™ işğalı zamanı AzÉ™rbaycan 500-É™ yaxın şÉ™hid vermiş, 1000-dÉ™n çox É™sgÉ™r vÉ™ mülki vÉ™tÉ™ndaş yaralanmış, É™sir alınan 58 nÉ™fÉ™rdÉ™n hÉ™lÉ™ dÉ™ bir xÉ™bÉ™r alına bilmÉ™mişdir. 22 min nÉ™fÉ™r qaçqın vÉ™ziyyÉ™tinÉ™ düşmüşdür. 279 dini, tarixi vÉ™ mÉ™dÉ™ni abidÉ™nin, mÉ™ktÉ™b vÉ™ kitabxanaların, şÉ™kil galereyalarının, muzeylÉ™rin (beş minÉ™ yaxın É™sÉ™rin sÉ™rgilÉ™ndiyi Şuşa DövlÉ™t Muzeyi vÉ™ Qarabağ DövlÉ™t Tarix Muzeyi daxil olmaqla), qÉ™biristanlıqların, mÉ™dÉ™niyyÉ™t evlÉ™rinin çoxu mÉ™hv edilmiş, bir hissÉ™si müÉ™yyÉ™n qÉ™dÉ™r dağıdılmışdır. ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™finin bu addımı “Silahlı münaqişÉ™ baş verdikdÉ™ mÉ™dÉ™ni dÉ™yÉ™rlÉ™rin qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyasına, “Ümumdünya mÉ™dÉ™ni vÉ™ tÉ™bii irsin mühafizÉ™si haqqında” YUNESKO-nun 1972-ci il konvensiyasına ziddir.
ÜmumiyyÉ™tlÉ™ AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rinin işğalı prosesi zamanı isÉ™ AzÉ™rbaycan tÉ™rÉ™fi tÉ™xminÉ™n 20 min şÉ™hid vermiş, 50 mindÉ™n çox insan yaralanmışdır. 51-i uşaq (17-i kiçik yaşlı qız) olmaqla 5 minÉ™ yaxın AzÉ™rbaycan vÉ™tÉ™ndaşı ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n É™sir alınmış vÉ™ onların böyük É™ksÉ™riyyÉ™tindÉ™n hÉ™lÉ™ dÉ™ xÉ™bÉ™r alına bilmir. ÆsirlÉ™rdÉ™n 86-sı qadın olmaqla 451-inin ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n qÉ™tlÉ™ yetirildiyi (bÉ™zilÉ™ri orqan qaçaqmalçılığı mÉ™qsÉ™diylÉ™) tÉ™sbit edilmişdir. 1 milyona yaxın AzÉ™rbaycalı qaçqın vÉ™ziyyÉ™tinÉ™ düşmüşdür. İşğal zamanı vÉ™ sonrakı mÉ™rhÉ™lÉ™dÉ™ 900-dÉ™n çox yaşayış mÉ™ntÉ™qÉ™si dağıdılmış, 4 min 366 mÉ™ktÉ™b, xÉ™stÉ™xana, sÉ™hiyyÉ™ ocağı, mÉ™dÉ™niyyÉ™t mÉ™rkÉ™zi, abidÉ™, teatr, kinoteatr vÉ™ oxşar müÉ™ssisÉ™lÉ™r dağıdılmış vÉ™ yandırılmışdır. 22 muzey vÉ™ 4 rÉ™sm qalereyası, tarixi É™hÉ™miyyÉ™ti olan 9 saray, nadir tarixi É™hÉ™miyyÉ™tli 40 min muzey eksponatı, 44 mÉ™bÉ™d vÉ™ 9 mÉ™scid dağıdılmış, talan edilmiş vÉ™ yandırılmışdır. Bundan É™lavÉ™, 927 kitabxanada 4,6 milyon kitab vÉ™ qiymÉ™tli tarixi É™lyazmalar mÉ™hv edilmişdir.
AzÉ™rbaycan É™razisindÉ™ (sÉ™rnişin avtobuslarında, sÉ™rnişin vÉ™ yük qatarlarında, Bakı MetropolitenindÉ™, hava nÉ™qliyyatında, sÉ™rnişin daşıyan dÉ™niz bÉ™rÉ™sindÉ™, yaşayış mÉ™ntÉ™qÉ™lÉ™rindÉ™, mülki vÉ™ dövlÉ™t obyektlÉ™rindÉ™) 373 terror aktı törÉ™dilmişdir ki, bunun nÉ™ticÉ™dÉ™ 1200 nÉ™fÉ™r hÉ™lak olmuş, 1705 nÉ™fÉ™r yaralanmışdır.
İşğal nÉ™ticÉ™sindÉ™ AzÉ™rbaycana dÉ™yÉ™n zÉ™rÉ™ri maddi olaraq hesablamaq olduqca çÉ™tindir. Bir yandan ErmÉ™nistan işğalı altındakı É™razilÉ™rdÉ™ nÉ™zarÉ™t vÉ™ yoxlama imkanlarının olmaması, bir yandan AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rinÉ™ zÉ™rÉ™r verilmÉ™si prosesinin davam etmÉ™si hesablamanı çÉ™tinlÉ™şdirir. İşğal zamanı fÉ™rdi mülkiyyÉ™tÉ™ dÉ™yÉ™n zÉ™rÉ™rlÉ™ yanaşı dövlÉ™t mülkiyyÉ™tinÉ™, sÉ™naye obyektlÉ™rinÉ™ zÉ™rÉ™r vurulmuş, işğaldan É™vvÉ™l, işğal vaxtı vÉ™ sonrakı mÉ™rhÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™ çox sayda meşÉ™ sahÉ™si kÉ™silmiş vÉ™ ya yandırılmışdır (bu barÉ™dÉ™ faktlar Avropa Şurasının vÉ™ BMT-nin qÉ™rarlarında da É™ks olunmuşdur). Ekoloji baxımdan bölgÉ™ sanki “fÉ™lakÉ™t É™razisi”ni xatırladır. MÉ™hz bu sÉ™bÉ™bdÉ™n işğalın nÉ™ticÉ™lÉ™rini hesablamaq üçün fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rÉ™n ekspert qrupları ortaya fÉ™rqli rÉ™qÉ™mlÉ™r qoyurlar. MüxtÉ™lif qiymÉ™tlÉ™ndirmÉ™lÉ™rÉ™ görÉ™ ErmÉ™nistanın 20-ci É™srin É™vvÉ™llÉ™rindÉ™ vÉ™ sonlarında apardığı işğalçılıq fÉ™aliyyÉ™ti nÉ™ticÉ™sindÉ™ AzÉ™rbaycana dÉ™yÉ™n zÉ™rÉ™r indiki qiymÉ™tlÉ™rlÉ™ 350-431 milyard dollar arasındadır.
MütlÉ™q vurğulamaq lazımdır ki, ErmÉ™nistanın işğalından zÉ™rÉ™r görÉ™n, yalnız torpaqları işğal altında qalan AzÉ™rbaycan deyil. ErmÉ™nistanın işğalları öz vÉ™tÉ™ndaşları vÉ™ işğal altında tutduğu bölgÉ™lÉ™rdÉ™ yaşayan ermÉ™ni mÉ™nşÉ™li AzÉ™rbaycan vÉ™tÉ™ndaşları daxil olmaqla bütünlükdÉ™ bölgÉ™yÉ™ mÉ™nfi tÉ™sir edir. ErmÉ™nistan işğalı altındakı AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rinin narkotik vÉ™ silah qaçaqçılığı, terrorist fÉ™aliyyÉ™tlÉ™r üçün istifadÉ™ edildiyi mövzusu tez-tez gündÉ™mÉ™ gÉ™lir. ErmÉ™nistan işğalı altındakı torpaqlarda sanki süni bir hÉ™yat sürdüyü, insanların orada zorla tutulduqları ErmÉ™nistan mÉ™tbuatında da gündÉ™mÉ™ gÉ™lmÉ™kdÉ™dir.
Qarabağ problemi Qafqaz regionunda vÉ™ bölgÉ™ üzÉ™rindÉ™n hÉ™yata keçirilÉ™n É™hÉ™miyyÉ™tli layihÉ™lÉ™rin marşrutarına tÉ™sir etmiş vÉ™ tÉ™sir etmÉ™yÉ™ davam edir. Qarabağ problemi çÉ™rçivÉ™sindÉ™ yeni bir müharibÉ™nin başlama riski yeni layihÉ™lÉ™rÉ™ mÉ™nfi tÉ™sir edir, hÉ™mçinin tamamlanmış vÉ™ işlÉ™r vÉ™ziyyÉ™tdÉ™ olan layihÉ™lÉ™r üçün dÉ™ risk amili tÉ™şkil edir.
Nəticə
Tarixi tÉ™xminÉ™n 200 il É™vvÉ™lÉ™ qÉ™dÉ™r getsÉ™ dÉ™, bu günkü xarakteriylÉ™ Qarabağ problemi 20-ci É™srin É™vvÉ™llÉ™rindÉ™ vÉ™ sonlarında yaşananların É™sÉ™ridir. XüsusilÉ™ AzÉ™rbaycanın müstÉ™qillik mübarizÉ™sinÉ™ paralel olaraq böyüyÉ™n Qarabağ problemi AzÉ™rbaycanın yalnız É™razi bütövlüyünü deyil, müstÉ™qilliyini da hÉ™dÉ™f almışdır.
Qarabağ problemi AzÉ™rbaycan üçün böyük insan itkisinÉ™ vÉ™ böyük iqtisadi itkilÉ™rÉ™ sÉ™bÉ™b olmuşdur. AzÉ™rbaycana aid tarixi, dini vÉ™ mÉ™dÉ™ni É™sÉ™rlÉ™r, hÉ™mçinin tarixi vÉ™ yeni dövrÉ™ aid qÉ™biristanlıqlar AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rini işğal edÉ™n ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n mÉ™hv edilmiş, muzeylÉ™r yağmalanmışdır. İşğal prosesi, hÉ™yata keçirilÉ™n qırğınlar vÉ™ xüsusilÉ™ dÉ™ Xocalı soyqırımı AzÉ™rbaycan insanı üzÉ™rindÉ™ (xüsusilÉ™ dÉ™ bölgÉ™ insanı üzÉ™rindÉ™) ağır psixoloji tÉ™sirlÉ™rÉ™ sÉ™bÉ™b olmuşdur. 1 milyondan çox azÉ™rbaycanlı hÉ™lÉ™ dÉ™ qaçqın vÉ™ziyyÉ™tindÉ™dir. Bunlar uzun müddÉ™t É™rzindÉ™ É™n É™sas hüquqlarından mÉ™hrum qalmışdır.
Qarabağ problemi ümumiyyÉ™tlÉ™ Qafqaz üçün, xüsusi olaraq da AzÉ™rbaycan üçün "qaynaq israfı" probleminÉ™ dÉ™ sÉ™bÉ™b olmuşdur. AzÉ™rbaycan müstÉ™qillik dövründÉ™ digÉ™r mövzular üçün (öz rifahı vÉ™ regional rifah üçün) istifadÉ™ edÉ™ qaynaqlarını ErmÉ™nistan işğalı qarşısında özünü müdafiÉ™ etmÉ™k vÉ™ Qarabağ problemini hÉ™ll etmÉ™k üzrÉ™ istifadÉ™ etmÉ™k mÉ™cburiyyÉ™tindÉ™ qalmışdır. Qarabağ problemindÉ™n ErmÉ™nistan dövlÉ™ti, ErmÉ™nistan É™halisi vÉ™ ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n işğal edilmiş AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rindÉ™ yaşayan ermÉ™nilÉ™r dÉ™ É™ziyyÉ™t çÉ™kir.
Qarabağ probleminin É™dalÉ™tli vÉ™ tez zamanda hÉ™lli sadÉ™cÉ™ AzÉ™rbaycan üçün deyil, ümumilikdÉ™ region üçün vacibdir. Æks halda hÉ™m işğalın yuxarıda da qeyd olunan ağır nÉ™ticÉ™lÉ™ri davam etmiş olur, hÉ™m dÉ™ müharibÉ™nin yenidÉ™n başlaması riski daim qalır. Bu riskÉ™ isÉ™ hÉ™m dÉ™ É™vvÉ™lkindÉ™n daha böyük müharibÉ™ ehtimalı da daxildir.
******************************************************************************************
~~Nagorno-Karabakh problem and its socio-economic implications for Azerbaijan
Araz ASLANLI•
Abilkhan ISAYEV••
Introduction
Azerbaijan, the country that restored its independence 25 years ago, has been the target of territorial claims of neighbouring Armenia since the end of 1980. These claims were against the territorial integrity, the sovereignty and the independence of Azerbaijan. Scientists and researchers, who examine the recent history of Azerbaijan, stressed that the struggle for independence of Azerbaijan and the initiatives to protect the territorial integrity were conducted in parallel with each other. In fact, it is possible to narrate the roughly similar process for Georgia in the South Caucasus. Armenia, as an other side of the Karabakh conflict, has been simultaneously trying to struggle for independence on the one hand and to solve the Karabakh problem in its favour (to expand its territories) on the other hand.
Nagorno-Karabakh conflict poses different security problems for Azerbaijan and for the entire region in a broader sense and threaten the regional and the global peace and security. Karabakh conflict also causes risks, challenges and obstacles in terms of the development of Azerbaijan's independence. Armenia, as part of the conflict and the South Caucasus region in general constantly face the negative effects of the unresolved Karabakh conflict.
Social-economic and other consequences of the Karabakh conflict
Among the negative effects of the Karabakh conflict, the human losses and wounded military personnel from both countries and the damages of the war for both the country and the region in general are of the particular emphasis. Whereas, it is hard to reveal the exact data on the attacks of Armenia and the occupation of Azerbaijani territories by Armenia. Because the occupation continues and the UN and OSCE representatives and other international organizations are not enabled to assess the situation entirely in the Armenian-occupied territories.
Just during the occupation of Shusha by Armenia in 1992, Azerbaijan lost nearly 500 servicemen with more than 1000 soldiers and civilians were wounded and 22 thousands became refugees, while no news received from 58 people taken as an hostage. 279 religious, historical and cultural monuments, schools and libraries, photo galleries, museums (including the State Museum of Shusha and the State Historical Museum of Karabakh, where five thousand works were exhibited in), cemeteries, cultural houses have been either partially or fully destroyed. This step of the Armenian side contradicts with the Hague Convention (1954) "on the protection of cultural property during armed conflict" and the UNESCO Convention of 1972 "on protection of the World Cultural and Natural Heritage".
In general, during the occupation of Azerbaijani territories, the Azerbaijani side have lost about 20 thousand of people and 50 thousand were injured. 5 thousand citizens of Azerbaijan, including 51 children (17 of them were younger girls) and have been taken hostage by Armenia and no news have been ever received for the large majority of them. 451 prisoners, including 86 women, were massacred by Armenia (some of them for the purpose of organ trafficking). Around 1 million of Azerbaijanis have become refugees. During the occupation and afterwards, more than 900 settlements, 4366 schools, hospitals, health centres, cultural centres, monuments, theatres, cinemas and similar businesses were destroyed and burnt. 22 museums and 4 art galleries, 9 palaces of historical significance, unique and historically valuable 40 thousand of museum exhibits, 44 temples and 9 mosques were destroyed, plundered and burned. In addition, 927 libraries with 4.6 million books and precious historical documents were destroyed. 373 terrorist acts were committed in the territory of Azerbaijan (in the passenger buses, passenger and freight trains, the Baku subway, air transport, passenger ferry, settlements, civil and public facilities), consequently 1200 people were killed and 1705 people were injured.
It is very difficult to calculate the material damage of Azerbaijan occurred because of the occupation. On the one hand a lack of supervision and control of the Armenian-occupied territories, on the other hand the continued destruction of the territories of Azerbaijan complicates the calculations. During the occupation, along with damage to private property, the public property, industrial facilities suffered of damages as well and before, during and after the occupation a large number of forest have been cut or burned (the facts reflected in the decisions of the Council of Europe and the UN). The region reminds the "disaster area" from the environmental point of view. Therefore, the expert groups provide different figures in order to calculate the consequences of the occupation. According to various estimates, Armenia's aggressive activities in the early and late 20th century caused Azerbaijan a damage worth to between 350-431 billion dollars with the current prices.
Azerbaijan is not the only country suffering from the Armenia's occupation of its territories. Armenia's invasion is having negative impact both over its own citizens and over Azerbaijani citizens of Armenian origin living in the occupied regions. Armenian-occupied Azerbaijani territories have been used for drugs and arms trafficking, terrorist activities. According to the Armenian press, quite an artificial life exist in the occupied territories and the people were held there by force.
The Karabakh conflict affected and continues to affect the routes of major projects carried out in the region. The risk of possible war in Nagorno-Karabakh negatively affects the new projects and pose the new risks towards already completed and operational projects.
Conclusion
Regardless of its history goes back as 200 years ago, the conflict is a result of events happened in the beginning and the end of the 20th century. In particular, the Karabakh issue, growing in parallel with the struggle for independence of Azerbaijan, targeted not only the territorial integrity, but also the independence of the country.
Azerbaijan's Nagorno-Karabakh conflict has caused great loss of life and huge economic losses. Azerbaijan's historical, religious and cultural artifacts, as well as the historical and new era cemeteries and museums have been destroyed by Armenia in the occupied regions of Azerbaijan. The occupation, the massacres and especially the Khojaly genocide have caused serious psychological effects over the people (especially on people in the region) of Azerbaijan. More than 1 million of Azerbaijanis still remain as refugees. They have been deprived of the basic rights for long years.
The Karabakh conflict caused of the problem of "wasting resources" for the Caucasus in general and for Azerbaijan in particular. Azerbaijan has used all the resources, which could be used during the period of independence (for their own well-being and prosperity of the region) for other issues, to defend himself in front of the Armenian occupation of Nagorno-Karabakh and forced to use them in order to solve the Karabakh problem. The Armenian government, Armenian citizens and the Armenian population living in the occupied territories of Azerbaijan are also suffering because of Karabakh conflict.
A fair and rapid settlement of the Karabakh conflict is important not only for Azerbaijan, but for the whole region. Otherwise, the grave consequences of the occupation mentioned above will be continued and the risk of a resumption of war will remain forever. These risks include the possibility of war that is greater than the previous war.
~~• Azerbaijan State University of Economics (UNEC), Professor of the Economics and Business Administration department
•• Azerbaijan State University of Economics (UNEC), Professor of the Economics and Business Administration department
