~~TÉ™xminÉ™n 25 il öncÉ™ müstÉ™qilliyini bÉ™rpa edÉ™n AzÉ™rbaycan hÉ™lÉ™ 1980-ci illÉ™rin sonlarından etibarÉ™n qonşu ErmÉ™nistanın É™razi iddialarının hÉ™dÉ™fi olmuşdur. Bu É™razi iddiaları AzÉ™rbaycanın hÉ™m É™razi bütövlüyünÉ™, hÉ™m suverenliyinÉ™, hÉ™m dÉ™ ümumi olaraq müstÉ™qilliyinÉ™ qarşı idi. AzÉ™rbaycanın yaxın tarixini araşdıran alimlÉ™rin vÉ™ araşdırmaçıların É™n çox vurğuladıqları mÉ™qamlardan biri dÉ™ budur ki, AzÉ™rbaycanın müstÉ™qillik mübarizÉ™si ilÉ™ É™razi bütövlüyünü qorumaq tÉ™şÉ™bbüslÉ™ri bir-birinÉ™ paralel olaraq getmişdir. ÆslindÉ™ CÉ™nubi Qafqazdakı digÉ™r dövlÉ™t olan Gürcüstan üçün dÉ™ tÉ™xminÉ™n oxşar prosesdÉ™n danışmaq mümkündür. Qarabağ probleminin digÉ™r tÉ™rÉ™fi olan ErmÉ™nistan da bir yandan müstÉ™qillik mübarizÉ™sini aparmağa, digÉ™r yandan Qarabağ problemini öz xeyrinÉ™ hÉ™ll etmÉ™yÉ™ (É™razilÉ™rini genişlÉ™ndirmÉ™yÉ™) çalışmışdır.
~~TÉ™xminÉ™n 25 il öncÉ™ müstÉ™qilliyini bÉ™rpa edÉ™n AzÉ™rbaycan hÉ™lÉ™ 1980-ci illÉ™rin sonlarından etibarÉ™n qonşu ErmÉ™nistanın É™razi iddialarının hÉ™dÉ™fi olmuşdur. Bu É™razi iddiaları AzÉ™rbaycanın hÉ™m É™razi bütövlüyünÉ™, hÉ™m suverenliyinÉ™, hÉ™m dÉ™ ümumi olaraq müstÉ™qilliyinÉ™ qarşı idi. AzÉ™rbaycanın yaxın tarixini araşdıran alimlÉ™rin vÉ™ araşdırmaçıların É™n çox vurğuladıqları mÉ™qamlardan biri dÉ™ budur ki, AzÉ™rbaycanın müstÉ™qillik mübarizÉ™si ilÉ™ É™razi bütövlüyünü qorumaq tÉ™şÉ™bbüslÉ™ri bir-birinÉ™ paralel olaraq getmişdir. ÆslindÉ™ CÉ™nubi Qafqazdakı digÉ™r dövlÉ™t olan Gürcüstan üçün dÉ™ tÉ™xminÉ™n oxşar prosesdÉ™n danışmaq mümkündür. Qarabağ probleminin digÉ™r tÉ™rÉ™fi olan ErmÉ™nistan da bir yandan müstÉ™qillik mübarizÉ™sini aparmağa, digÉ™r yandan Qarabağ problemini öz xeyrinÉ™ hÉ™ll etmÉ™yÉ™ (É™razilÉ™rini genişlÉ™ndirmÉ™yÉ™) çalışmışdır.
Qarabağ problemi AzÉ™rbaycan vÉ™ geniş mÉ™nada bütün bölgÉ™ üçün müxtÉ™lif tÉ™hlükÉ™sizlik problemlÉ™ri yaradır, regional, hÉ™tta qlobal sülhü vÉ™ tÉ™hlükÉ™sizliyi tÉ™hdid edir. Qarabağ problemi eyni zamanda AzÉ™rbaycanın müstÉ™qilliyi vÉ™ inkişafı baxımından da risklÉ™rÉ™, problemlÉ™rÉ™, maneÉ™lÉ™rÉ™ sÉ™bÉ™b olmaqdadır. Problemin tÉ™rÉ™fi kimi ErmÉ™nistan vÉ™ ümumilikdÉ™ CÉ™nubi Qafqaz regionu da Qarabağ probleminin hÉ™ll olunmamasının mÉ™nfi tÉ™sirlÉ™rini daim hiss edir.
Qarabağ probleminin yaratdığı sosial-iqtisadi vÉ™ digÉ™r nÉ™ticÉ™lÉ™r
Qarabağ probleminin yaratdığı nÉ™ticÉ™lÉ™r arasında xüsusilÉ™, hÉ™r iki ölkÉ™ üçün insan itkilÉ™rini, hÉ™r iki tÉ™rÉ™fdÉ™n yaralananları, müharibÉ™nin hÉ™r iki ölkÉ™yÉ™ vÉ™ ümumi olaraq bölgÉ™yÉ™ verdiyi zÉ™rÉ™ri vurğulamaq mümkündür. ErmÉ™nistanın AzÉ™rbaycana qarşı hücumlarının vÉ™ AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rini işğal etmÉ™sinin nÉ™ticÉ™lÉ™ri ilÉ™ bağlı tam dÉ™qiq mÉ™lumatların ortaya qoyulması çÉ™tindir. Çünkü işğal hal-hazırda da davam edir vÉ™ ErmÉ™nistan işğalı altındakı vÉ™ziyyÉ™tin qiymÉ™tlÉ™ndirilmÉ™si üçün BMT vÉ™ ATÆT-in nümayÉ™ndÉ™lÉ™ri dÉ™ daxil olmaqla beynÉ™lxalq tÉ™şkilatlara imkan yaradılmır.
SadÉ™cÉ™ Şuşanın ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n 1992-ci ildÉ™ işğalı zamanı AzÉ™rbaycan 500-É™ yaxın şÉ™hid vermiş, 1000-dÉ™n çox É™sgÉ™r vÉ™ mülki vÉ™tÉ™ndaş yaralanmış, É™sir alınan 58 nÉ™fÉ™rdÉ™n hÉ™lÉ™ dÉ™ bir xÉ™bÉ™r alına bilmÉ™mişdir. 22 min nÉ™fÉ™r qaçqın vÉ™ziyyÉ™tinÉ™ düşmüşdür. 279 dini, tarixi vÉ™ mÉ™dÉ™ni abidÉ™nin, mÉ™ktÉ™b vÉ™ kitabxanaların, şÉ™kil galereyalarının, muzeylÉ™rin (beş minÉ™ yaxın É™sÉ™rin sÉ™rgilÉ™ndiyi Şuşa DövlÉ™t Muzeyi vÉ™ Qarabağ DövlÉ™t Tarix Muzeyi daxil olmaqla), qÉ™biristanlıqların, mÉ™dÉ™niyyÉ™t evlÉ™rinin çoxu mÉ™hv edilmiş, bir hissÉ™si müÉ™yyÉ™n qÉ™dÉ™r dağıdılmışdır. ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™finin bu addımı “Silahlı münaqişÉ™ baş verdikdÉ™ mÉ™dÉ™ni dÉ™yÉ™rlÉ™rin qorunması haqqında” 1954-cü il Haaqa Konvensiyasına, “Ümumdünya mÉ™dÉ™ni vÉ™ tÉ™bii irsin mühafizÉ™si haqqında” YUNESKO-nun 1972-ci il konvensiyasına ziddir.
ÜmumiyyÉ™tlÉ™ AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rinin işğalı prosesi zamanı isÉ™ AzÉ™rbaycan tÉ™rÉ™fi tÉ™xminÉ™n 20 min şÉ™hid vermiş, 50 mindÉ™n çox insan yaralanmışdır. 51-i uşaq (17-i kiçik yaşlı qız) olmaqla 5 minÉ™ yaxın AzÉ™rbaycan vÉ™tÉ™ndaşı ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n É™sir alınmış vÉ™ onların böyük É™ksÉ™riyyÉ™tindÉ™n hÉ™lÉ™ dÉ™ xÉ™bÉ™r alına bilmir. ÆsirlÉ™rdÉ™n 86-sı qadın olmaqla 451-inin ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n qÉ™tlÉ™ yetirildiyi (bÉ™zilÉ™ri orqan qaçaqmalçılığı mÉ™qsÉ™diylÉ™) tÉ™sbit edilmişdir. 1 milyona yaxın AzÉ™rbaycalı qaçqın vÉ™ziyyÉ™tinÉ™ düşmüşdür. İşğal zamanı vÉ™ sonrakı mÉ™rhÉ™lÉ™dÉ™ 900-dÉ™n çox yaşayış mÉ™ntÉ™qÉ™si dağıdılmış, 4 min 366 mÉ™ktÉ™b, xÉ™stÉ™xana, sÉ™hiyyÉ™ ocağı, mÉ™dÉ™niyyÉ™t mÉ™rkÉ™zi, abidÉ™, teatr, kinoteatr vÉ™ oxşar müÉ™ssisÉ™lÉ™r dağıdılmış vÉ™ yandırılmışdır. 22 muzey vÉ™ 4 rÉ™sm qalereyası, tarixi É™hÉ™miyyÉ™ti olan 9 saray, nadir tarixi É™hÉ™miyyÉ™tli 40 min muzey eksponatı, 44 mÉ™bÉ™d vÉ™ 9 mÉ™scid dağıdılmış, talan edilmiş vÉ™ yandırılmışdır. Bundan É™lavÉ™, 927 kitabxanada 4,6 milyon kitab vÉ™ qiymÉ™tli tarixi É™lyazmalar mÉ™hv edilmişdir.
AzÉ™rbaycan É™razisindÉ™ (sÉ™rnişin avtobuslarında, sÉ™rnişin vÉ™ yük qatarlarında, Bakı MetropolitenindÉ™, hava nÉ™qliyyatında, sÉ™rnişin daşıyan dÉ™niz bÉ™rÉ™sindÉ™, yaşayış mÉ™ntÉ™qÉ™lÉ™rindÉ™, mülki vÉ™ dövlÉ™t obyektlÉ™rindÉ™) 373 terror aktı törÉ™dilmişdir ki, bunun nÉ™ticÉ™dÉ™ 1200 nÉ™fÉ™r hÉ™lak olmuş, 1705 nÉ™fÉ™r yaralanmışdır.
İşğal nÉ™ticÉ™sindÉ™ AzÉ™rbaycana dÉ™yÉ™n zÉ™rÉ™ri maddi olaraq hesablamaq olduqca çÉ™tindir. Bir yandan ErmÉ™nistan işğalı altındakı É™razilÉ™rdÉ™ nÉ™zarÉ™t vÉ™ yoxlama imkanlarının olmaması, bir yandan AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rinÉ™ zÉ™rÉ™r verilmÉ™si prosesinin davam etmÉ™si hesablamanı çÉ™tinlÉ™şdirir. İşğal zamanı fÉ™rdi mülkiyyÉ™tÉ™ dÉ™yÉ™n zÉ™rÉ™rlÉ™ yanaşı dövlÉ™t mülkiyyÉ™tinÉ™, sÉ™naye obyektlÉ™rinÉ™ zÉ™rÉ™r vurulmuş, işğaldan É™vvÉ™l, işğal vaxtı vÉ™ sonrakı mÉ™rhÉ™lÉ™lÉ™rdÉ™ çox sayda meşÉ™ sahÉ™si kÉ™silmiş vÉ™ ya yandırılmışdır (bu barÉ™dÉ™ faktlar Avropa Şurasının vÉ™ BMT-nin qÉ™rarlarında da É™ks olunmuşdur). Ekoloji baxımdan bölgÉ™ sanki “fÉ™lakÉ™t É™razisi”ni xatırladır. MÉ™hz bu sÉ™bÉ™bdÉ™n işğalın nÉ™ticÉ™lÉ™rini hesablamaq üçün fÉ™aliyyÉ™t göstÉ™rÉ™n ekspert qrupları ortaya fÉ™rqli rÉ™qÉ™mlÉ™r qoyurlar. MüxtÉ™lif qiymÉ™tlÉ™ndirmÉ™lÉ™rÉ™ görÉ™ ErmÉ™nistanın 20-ci É™srin É™vvÉ™llÉ™rindÉ™ vÉ™ sonlarında apardığı işğalçılıq fÉ™aliyyÉ™ti nÉ™ticÉ™sindÉ™ AzÉ™rbaycana dÉ™yÉ™n zÉ™rÉ™r indiki qiymÉ™tlÉ™rlÉ™ 350-431 milyard dollar arasındadır.
MütlÉ™q vurğulamaq lazımdır ki, ErmÉ™nistanın işğalından zÉ™rÉ™r görÉ™n, yalnız torpaqları işğal altında qalan AzÉ™rbaycan deyil. ErmÉ™nistanın işğalları öz vÉ™tÉ™ndaşları vÉ™ işğal altında tutduğu bölgÉ™lÉ™rdÉ™ yaşayan ermÉ™ni mÉ™nşÉ™li AzÉ™rbaycan vÉ™tÉ™ndaşları daxil olmaqla bütünlükdÉ™ bölgÉ™yÉ™ mÉ™nfi tÉ™sir edir. ErmÉ™nistan işğalı altındakı AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rinin narkotik vÉ™ silah qaçaqçılığı, terrorist fÉ™aliyyÉ™tlÉ™r üçün istifadÉ™ edildiyi mövzusu tez-tez gündÉ™mÉ™ gÉ™lir. ErmÉ™nistan işğalı altındakı torpaqlarda sanki süni bir hÉ™yat sürdüyü, insanların orada zorla tutulduqları ErmÉ™nistan mÉ™tbuatında da gündÉ™mÉ™ gÉ™lmÉ™kdÉ™dir.
Qarabağ problemi Qafqaz regionunda vÉ™ bölgÉ™ üzÉ™rindÉ™n hÉ™yata keçirilÉ™n É™hÉ™miyyÉ™tli layihÉ™lÉ™rin marşrutarına tÉ™sir etmiş vÉ™ tÉ™sir etmÉ™yÉ™ davam edir. Qarabağ problemi çÉ™rçivÉ™sindÉ™ yeni bir müharibÉ™nin başlama riski yeni layihÉ™lÉ™rÉ™ mÉ™nfi tÉ™sir edir, hÉ™mçinin tamamlanmış vÉ™ işlÉ™r vÉ™ziyyÉ™tdÉ™ olan layihÉ™lÉ™r üçün dÉ™ risk amili tÉ™şkil edir.
Nəticə
Tarixi tÉ™xminÉ™n 200 il É™vvÉ™lÉ™ qÉ™dÉ™r getsÉ™ dÉ™, bu günkü xarakteriylÉ™ Qarabağ problemi 20-ci É™srin É™vvÉ™llÉ™rindÉ™ vÉ™ sonlarında yaşananların É™sÉ™ridir. XüsusilÉ™ AzÉ™rbaycanın müstÉ™qillik mübarizÉ™sinÉ™ paralel olaraq böyüyÉ™n Qarabağ problemi AzÉ™rbaycanın yalnız É™razi bütövlüyünü deyil, müstÉ™qilliyini da hÉ™dÉ™f almışdır.
Qarabağ problemi AzÉ™rbaycan üçün böyük insan itkisinÉ™ vÉ™ böyük iqtisadi itkilÉ™rÉ™ sÉ™bÉ™b olmuşdur. AzÉ™rbaycana aid tarixi, dini vÉ™ mÉ™dÉ™ni É™sÉ™rlÉ™r, hÉ™mçinin tarixi vÉ™ yeni dövrÉ™ aid qÉ™biristanlıqlar AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rini işğal edÉ™n ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n mÉ™hv edilmiş, muzeylÉ™r yağmalanmışdır. İşğal prosesi, hÉ™yata keçirilÉ™n qırğınlar vÉ™ xüsusilÉ™ dÉ™ Xocalı soyqırımı AzÉ™rbaycan insanı üzÉ™rindÉ™ (xüsusilÉ™ dÉ™ bölgÉ™ insanı üzÉ™rindÉ™) ağır psixoloji tÉ™sirlÉ™rÉ™ sÉ™bÉ™b olmuşdur. 1 milyondan çox azÉ™rbaycanlı hÉ™lÉ™ dÉ™ qaçqın vÉ™ziyyÉ™tindÉ™dir. Bunlar uzun müddÉ™t É™rzindÉ™ É™n É™sas hüquqlarından mÉ™hrum qalmışdır.
Qarabağ problemi ümumiyyÉ™tlÉ™ Qafqaz üçün, xüsusi olaraq da AzÉ™rbaycan üçün "qaynaq israfı" probleminÉ™ dÉ™ sÉ™bÉ™b olmuşdur. AzÉ™rbaycan müstÉ™qillik dövründÉ™ digÉ™r mövzular üçün (öz rifahı vÉ™ regional rifah üçün) istifadÉ™ edÉ™ qaynaqlarını ErmÉ™nistan işğalı qarşısında özünü müdafiÉ™ etmÉ™k vÉ™ Qarabağ problemini hÉ™ll etmÉ™k üzrÉ™ istifadÉ™ etmÉ™k mÉ™cburiyyÉ™tindÉ™ qalmışdır. Qarabağ problemindÉ™n ErmÉ™nistan dövlÉ™ti, ErmÉ™nistan É™halisi vÉ™ ErmÉ™nistan tÉ™rÉ™findÉ™n işğal edilmiş AzÉ™rbaycan É™razilÉ™rindÉ™ yaşayan ermÉ™nilÉ™r dÉ™ É™ziyyÉ™t çÉ™kir.
Qarabağ probleminin É™dalÉ™tli vÉ™ tez zamanda hÉ™lli sadÉ™cÉ™ AzÉ™rbaycan üçün deyil, ümumilikdÉ™ region üçün vacibdir. Æks halda hÉ™m işğalın yuxarıda da qeyd olunan ağır nÉ™ticÉ™lÉ™ri davam etmiş olur, hÉ™m dÉ™ müharibÉ™nin yenidÉ™n başlaması riski daim qalır. Bu riskÉ™ isÉ™ hÉ™m dÉ™ É™vvÉ™lkindÉ™n daha böyük müharibÉ™ ehtimalı da daxildir.
